مقتل امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام (کتاب)
مقتل أمیرالمؤمنین علی بن أبی‌طالب علیه‌السلام تألیف ابى‌بکر عبدالله بن محمد بن عبید بن سفیان معروف به ابن ابی‌الدنیا (متوفى ۱۸۲ق) به روایت حسین بن صفوان برذعىّ است. این اثر به زبان عربى مشتمل بر روایاتى مربوط به فضائل و زندگانى حضرت على(ع) از ولادت تا شهادت و مباحث پیرامون آن است. از میان آثار مربوط به تاریخ شهادت امام على(ع) کتاب ابن ابى الدنیا، کهن‌ترین کتابى است که برجاى مانده است.
مؤلف
به گفته رسول جعفریان، «نویسنده کتاب ابوبکر عبدالله بن محمد بن عبید معروف به ابن ابى الدنیا قرشى (۲۸۱ ۲۰۸ق) از علماى محدث و مورخ است که آثار بیشمارى به صورت تک‌نگارى در حوزه‌هاى مختلف حدیثى و بعضاً تاریخى دارد. سبک و سیاق او نگارش اخبار به صورت روایات مستقل است که جمعاً تحت یک عنوان کلى فراهم مى‌آورد. وى شخصیتى کم مانند در تألیف و تنوع موضوعاتى است که به آن پرداخته و آثار بیشمارى، هر چند برخى از آنها کوچک است، از خود برجاى گذاشته است. براى اینکه اهمیت اثر او را بدانیم باید توجه کنیم که وى سى سال زودتر از طبری مورخ درگذشته و بنابراین یک نسل از او جلوتر است.»
ساختار کتاب
محقق کتاب در مقدمه به شرح زندگانى ابن ابى الدنیا و اقوال علما در مورد ایشان به همراه وصف نسخه خطى کتاب که در دمشق و به خط کوفى موجود است، پرداخته و در آخر نیز راوى کتاب حسین بن صفوان برذعىّ را به صورت مختصر معرفى کرده است. متن کتاب نیز در ده باب ارائه شده که هر باب مشتمل بر تعدادى روایت است. کتاب در مجموع داراى ۱۱۹ روایت است که نویسنده آنها را با سند و از مآخذ مختلف تاریخى نقل کرده است.
گزارش محتوا
مطالب ابواب کتاب به اختصار عبارت است از:
باب اول کتاب شامل سى و نه حدیث درباره فضائل حضرت على(ع) و چگونگى شهادت ایشان است.
باب دوم نیز شامل وصایاى حضرت على(ع) به امام حسن(ع) بعد از ضربت خوردن است که طى ده حدیث بیان شده است.
باب سوم به زمان در رحلت ایشان که در چه روز و چه لحظه‌اى از روز بوده در طى هفت حدیث اختصاص دارد.
باب چهارم نیز به عمر شریف حضرت در هنگام شهادت پرداخته که هشت حدیث را شامل شده است.
در باب پنجم به بعضى از صفات ظاهرى و خلق و خوى شخصیتى حضرت در ده حدیث پرداخته است.
در باب ششم به طریقه غسل، کفن، نماز و دفن حضرت در سه حدیث پرداخته شده است.
باب هفتم به مکان دفن حضرت و اینکه در کجا و چه موقعیتى از کوفه قرار دارد، در طى شش حدیث مى‌پردازد.
باب هشتم در بیان احوالات ابن ملجم بعد از ضربت و چگونگى قتل او مى‌باشد که در هیجده حدیث به آن پرداخته شده است.
در باب نهم به مراثى که بر حضرت بعد از شهادت و اینکه چه کسانى بر ایشان گریه کرده‌اند در طى پانزده حدیث پرداخته شده است.
باب دهم نیز به بیان فرزندان ایشان از تمامى همسرانشان در طى هیجده حدیث اختصاص دارد.
هر روایت تاریخى داستانى را درباره بخشى از ماجراى شهادت امام على(ع)، همین‌طور پیش‌زمینه‌ها و نیز آثار و تبعات آن گزارش نموده است. تمامى این روایات توسط شخصى به نام حافظ حسین بن صفوان برذعى متوفاى ۳۴۰ق به نقل از ابن ابى الدنیا روایت شده و نام او در آغاز همه اسناد دیده مى شود در واقع وى راوى آثار ابن ابى الدنیا ست.
راوى یا راویان هر خبرى بین ابن ابى الدنیا تا اصل خبر در آغاز بیشتر نقلها آمده است. برخى از آنها مورخان شیعى و برخى نیز به اصطلاح از عامه مى‌باشند. براى مثل این سند: «... از جابر بن عبدالله جعفى، از محمد بن على [امام باقر]...» سپس متن وصیت امام على را به امام مجتبى(ع) نقل کرده است.
نخستین روایت از وقت بیرون آمدن امام على(ع) پیش از اذان صبح به سوى مسجد است که مرغان برابر وى درآمدند و آواز سردادند. همراهان آنان را دور کردند اما حضرت فرمودند: مرانید که نوحه‌گرند.
روایات مربوط به شهادت امام على(ع) در این کتاب متفاوت نقل شده است. در واقع، ابن ابى الدنیا جامع این نقلهاست و درست همان‌طور که در کتابى مانند تاریخ طبرى ملاحظه مى‌کنیم، روایات متفاوت و متعارضى درباره یک واقعه آورده مى‌شود.
در روایت ۱۲ به نقل از امام باقر(ع) آمده است: «آنگاه که خداوند اراده کرد که کرامت شهادت با ضربت ابن ملجم نصیب امام على(ع) شود، ابن ملجم شب را در مسجد بنى اسد بود. وقتى هوا تاریک شد به خانه‌اى از خانه‌هاى کندیان رفت. یک جمعه پیش از آن امام روى منبر از زبان رسول خدا(ص) نقل کرد که آن حضرت به من فرمود: لایبغضک مؤمن و لا یحبک کافر. و افزود: من در خواب دیدم که شیطانى ضربتى بر من زده و ریش مرا به خون سرم تر کرده است، اما این مرا ناراحت نکرد... این بود تا شب معهود که ابن ملجم در کنارى کمین کرد. وقتى امام براى نماز وارد مسجد شد، ابن ملجم ضربه خود را فرود آورد. محمد بن حنفیه نزدیک آن حضرت ایستاده بود، او را گرفت. مردم نیز بر ابن ملجم یورش بردند تا او را بکشند. امام على(ع) فرمود: صبر کنید. او را نکشید. اگر ماندم او را قصاص خواهم کرد یا خواهم بخشید. اگر نماندم، همان اصل نفس در برابر نفس.
در روایت ۹۷ آمده است: عبدالملک بن سلیمان گوید: به عطاء گفتم: آیا احدى از اصحاب رسول الله فقیه‌تر از على بود؟ گفت: نه والله من کسى را نمى‌شناسم.
وضعیت کتاب
تنها نسخه خطى این کتاب در دار الکتب الظاهریه در شهر دمشق نگهدارى مى‌شد که بعدها به مکتبة الاسد الوطنیه این شهر منقل شده و با شماره ۳۸۳۱ در بیست صفحه موجود مى‌باشد. این اثر توسط ابراهیم صالح در شهر دمشق براى اولین بار در سال ۱۴۲۲ق به چاپ رسید.
در پاورقى کتاب ارجاعات و معرفى مختصر اعلام توسط محقق کتاب ذکر شده است. فهارس کتاب در انتهاى اثر آمده که عبارت است از: آیات قرآنى، احادیث، اشعار، قبایل و جماعات، اماکن، مصادر، ابواب کتاب و فهرست فهارس.
منبع
ویکی نور